W gwiazdozbiorze Lutni, około 6 stopni na południe od Wegi znajduje się jedna z najjaśniejszych gwiazd zmiennych zaćmieniowych północnego nieba – Sheliak (Beta Lyrae). W rzeczywistości jest to układ dwóch blisko siebie krążących gwiazd o elipsoidalnym kształcie, który w sposób ciągły zmienia blask w zakresie 3,3 – 4,2 mag. Ze względu na korzystne położenie na niebie i dużą jasność proponujemy obserwację zmienności tej gwiazdy, szczególnie początkującym miłośnikom astronomii. O tym, jak oceniać jasność gwiazdy, piszemy w dalszej części newsa.

Nazwa Sheliak powstała z arabskiego wyrazu określającego cały gwiazdozbiór saljaq, co znaczy żółw. Zmienność gwiazdy odkrył w 1784 roku młody miłośnik astronomii John Goodrick.

Układ Beta Lyrae dał nazwę całej rodzinie gwiazd zaćmieniowych z charakterystyczną krzywą jasności wynikającą z faktu ciągłego, wzajemnego przesłaniania się dwóch gorących gwiazd, których kształt jest mocno zdeformowany (elipsoidalny) na wskutek wzajemnego oddziaływania grawitacyjnego. Z powodu tego odkształcenia, a także nierównomiernej jasności powierzchniowej, jasność układu zmienia się stale, także poza minimami, które w przypadku Sheliaka wypadają co ok. 13 dni. Na niebie w odległości kątowej 47 sekund od układu znajduje się towarzysz o jasności 7,8 mag., który ze względu na słaby blask nie przeszkadza w prowadzeniu obserwacji.

W czerwcowe wieczory gwiazdozbiór Lutni widoczny jest około 40 stopni nad wschodnim horyzontem, a w ciągu nocy wznosi się prawie do zenitu. Przez całe lato i jesień warunki do obserwacji Sheliaka są bardzo dobre.

Ocenę jasności Beta Lyrae powinna ułatwić zamieszczona powyżej mapka okolic gwiazdozbioru Lutni z zaznaczonymi gwiazdami porównania. Aby ocenić jasność zmiennej, możemy skorzystać z metody Pickeringa i wybrać parę gwiazd (lub kilka par), z których jedna jest jaśniejsza (a), a druga słabsza od zmiennej (b). Następnie przedział jasności między gwiazdami porównania dzielimy na 10 części i staramy się odpowiednio umiejscowić jasność zmiennej pomiędzy jasnościami gwiazd porównania. Jeżeli zmienna (v) wydaje nam się tyle samo ciemniejsza od składnika (a) co jaśniejsza od składnika (b) zapiszemy a5v5b. Jeżeli wydaje nam się bliższa pod względem jasności do składnika (a), może to być zapis a3v7b (suma liczb w tej metodzie zawsze musi wynosić 10).

Przypuśćmy, że do oceny jasności Sheliaka wybraliśmy z mapki gwiazdy porównania (a) – 3,24 mag. i (c) – 4,36 mag. Następnie po uważnym przyjrzeniu się zmiennej i gwiazdom porównania oceniliśmy, że ta pierwsza (czyli zmienna) jest troszkę ciemniejsza od gwiazdy (a), zaś wyraźnie jaśniejsza od (c) i na podstawie tego ustaliliśmy podział a2v8c. Różnica jasności między składnikami (a) i (c) wynosi 4,36-3,24 = 1,12 mag. Czyli każda dziesiąta część oznacza różnicę 1,12/10 = 0,112 mag. Dwie dziesiąte (a2v) to 0,112×2 = 0,224 mag. Jasność zmiennej wynosi więc 3,24+0,22 = 3,46 mag. Dokonując oceny na podstawie większej liczby par gwiazd uzyskujemy dokładniejszy wynik.

Należy pamiętać, że przed przystąpieniem do obserwacji należy przyzwyczaić wzrok do ciemności, a samą obserwację prowadzić z dala od jasnych źródeł światła.

Beta Lyrae jest obiektem łatwym do obserwacji. Mamy nadzieję, że nasi czytelnicy podejmą próby oceny jej jasności. Czekamy na wyniki.

Autor

Robert Bodzoń