Zdjęcie w tle: spacefacts.de
O programie:
Program Wostok (ros.Восток) był sowiecką serią załogowych misji kosmicznych w latach 1961-1963. Były to pierwsze w historii załogowe loty kosmiczne, które umożliwiły serię przełomowych wydarzeń w kosmonautyce, ze słynnym lotem Yuriego Gagarina na czele. Miały one przede wszystkim na celu zbadanie zachowania się ludzi w stanie nieważkości. Mimo wiedzy, jaka została wtedy nabyta, bardzo istotnym czynnikiem wypływającym na szybki rozwój tego programu był aspekt polityczny. Władze ZSRR kilka lat wcześniej wysłały już na orbitę swojego pierwszego satelitę, zanim zdążyło to zrobić USA, lecz cały czas rosło zagrożenie, że to właśnie Amerykanie dokonają pierwszego załogowego lotu, więc tego typu program naturalnie musiał być priorytetem.
Przygotowania
Sowieccy naukowcy ustalili (tak samo jak Amerykanie), że najlepszymi osobami, które można wysłać w kosmos, będą piloci wojskowi, ponieważ doświadczali już dużych przeciążeń, dobrze reagują na stres i mają doświadczenie z awaryjnymi ewakuacjami z kokpitów w fotelach wyrzucanych (katapultach). Kierownik sowieckiego programu kosmicznego Siergiei Korolev zadecydował, że werbowani muszą mieć następujące cechy: mają być mężczyznami, nie mogą być wyżsi niż 1,75 metra, nie mogą ważyć więcej niż 72 kg i mają mieć od 25 do 30 lat. Ostatecznie zostało to potwierdzone w czerwcu 1959. 7 marca 1960 do programu zaliczono 12 osób, a nieco później kolejne 8. Po odbyciu rygorystycznych treningów i testów, latem tego roku pozostało ich tylko 6. W dwóch zbudowanych wtedy ośrodkach treningowych dalej trwały przygotowania do lotów, tym razem o wiele bardziej ukierunkowane na lot kosmiczny (dopiero 7 marca oficjalnie ogłoszono adeptom, że mają lecieć w kosmos). W jednym z testów dużych przeciążeń jeden z kandydatów, Anatoli Kartashov doznał wewnętrznego uszkodzenia w postaci krwawienia w plecach. Nieco później Valenitin Varmalow podczas nurkowania w jeziorze w pobliżu ośrodku treningowego uderzył głową o dno. Spowodowało to przemieszczenie jednego z jego kręgów szyjnych. Niedoszli kosmonauci zostali zastąpieni przez Grigoriya Nelyubova i Valerego Bykovskiego.
Spotkanie 11-stu sowieckich kosmonautów
Po kilku miesiącach przygotowań poddano ich kilku końcowym testom, takim jak treningi spadochroniarskie czy trzydniowe mordercze serie testów w symulatorach. Na sam koniec wszyscy przeszli końcowy test pisemny. Na podstawie wyników stwierdzono, że Gagarin jest najlepszym kandydatem do lotu i to właśnie on powinien polecieć jako pierwszy. Następnie zaplanowano loty Titova, Nelyubova, Nikolayeva, Bykovskiego i Popovicha. Nelyubov ostatecznie nigdy nie poleciał, a w ostatniej misji programu uczestniczyła Valentina Tereshkowa.
Misje bezzałogowe
Mimo ogromnego pośpiechu zdecydowano się na kilka testów bezzałogowych. Pierwszy z nich, statek przez media nazywany Korabl-Sputnik (Satelita-statek) został wystrzelona 15 maja 1960 roku. W wyniku błędu systemu podczas wykonywania 64 orbity silniki statku odpaliły i wzniosły go na wyższą orbitę. Po latach jednak samoczynnie obniżył się i spłonął w atmosferze.
Model sondy Vostok-4 (Korabl-Sputnik) z nieodłączonym ostatnim stopniem
Następne 6 lotów było opartych na projekcie Vostok 1K, wyposażonym w urządzenia umożliwiające życie wewnątrz statku. 28 lipca 1960 wystrzelono 2 psy, nazwane Chayka i Lisichka, jednak oba zginęły krótko po starci w wyniku eksplozji rakiety. Następnie 19 sierpnia wystrzelono misję Korabl-Sputnik-2. Tak samo jak poprzednia miała na pokładzie dwa psy, lecz poza nimi leciało jeszcze wiele innych stworzeń, takich jak myszy czy owady. Oprócz nich przygotowano i umieszczono na pokładzie statku kawałki ludzkiej skóry. Psy nazywały się Belka i Strelka. Była to druga misja w historii która powróciła z orbity i się nie rozbiła (pierwszą z nich była Discoverer 13 USA, która dokonała tego zaledwie tydzień wcześniej, co dobrze ukazuje ostrość rywalizacji). Po powrocie statku oba psy poddano rozległym badaniom, które wykazały że zwierzęta były zdrowe. Był to ogromny sukces programu.
Belka i Strelka- jedne z pierwszych stworzeń wysłanych kosmos
Niestety nie obyło się bez problemów. 24 października podczas startu doszło do eksplozji rakiety R-16, należącej do projektu rywalizującego z Korolevem inżyniera, Mikhaila Yangela. Wybuch zabił od 100 do nawet 300 osób i poważnie uszkodził kosmodrom Bajkonur. To opóźniło cały program o 2 tygodnie i sprawiło, że planowany pierwszy załogowy lot nie mógł odbyć się w grudniu, jak pierwotnie zakładano. Incydent jest znany w Rosji jako Katastrofa w Bajkonurze, a na zachodzie jako Katastrofa Nedelina – od nazwiska sowieckiego szefa artylerii, który wtedy zginą.
1 grudnia 1960 wystrzelono Korabl-Sputnik-3, który, kontynuując tradycję, miał na pokładzie 2 psy – Pchyolkę i Mushkę. Misja przebiegała według planu do ok. 25 godziny misji, kiedy odpalono silniki mające wprowadzić statek na trajektorię powrotną. Silniki działały jednak za krótko, przez co sonda nie wylądowałaby w ZSRS. Z tego powodu zadecydowano że musi ona zostać zniszczona i wysłano sygnał o samozniszczeniu. Prasa doniosła jednak o zniszczeniu sondy przez nieprawidłowe wprowadzenie w atmosferę.
3 tygodnie później, 22 grudnia, wystrzelono kolejne dwa psy w misji nieposiadającej nazwy, lecz była ona porażką. Błąd w działaniu trzeciego stopnia rakiety uruchomił system awaryjnego przerwania lotu i sonda wylądowała 3 i pół tysiąca kilometrów od miejsca startu. Oba psy przeżyły, a statek został odwieziony do Moskwy i przebadany. Incydent nigdy nie dotarł do prasy.
Następne misje zakładały trochę inne podejście. Zamiast dwóch psów zdecydowano się na manekiny w kombinezonach, ustawione tak, aby można było symulować na nich wystrzelenie w fotelu pilota i dodatkowo po jednym niedużym psie. Oprócz tego planowano tylko po jednym okrążeniu Ziemi na misję. Mało tego, sam projekt statku został odrobinę zmieniony i różnił się od statków używanych podczas załogowych lotów. Miał między innymi wbudowany system samozniszczenia, którego nie miały późniejsze misje. Model ten nazwany został Vostok 3KA. Pierwsza misja zmodyfikowana w ten sposób, Korabl-Sputnik 4, została wystrzelona 9 marca 1961 roku. Miała na pokładzie psa o imieniu Chernushka i ubranego w działający skafander SK-1 manekina o imieniu Ivan Ivanovich. Razem z psem poleciało kilkaset małych stworzeń takich jak świnki morskie czy 80 myszy. Na krótko przed lądowaniem Ivan został odstrzelony w fotelu i niepołamany został odnaleziony w polach. W podobnym czasie kula, w której znalazły się zwierzęta, również wylądowała na spadochronach. Misja zakończyła się pełnym sukcesem.
Następna i ostatnia bezzałogowa misja program została wystrzelona 25 marca 1961 i również zakończyła się sukcesem. Mimo tego, na zaledwie 2 dni przez startem, podczas symulacji wykorzystującej statek modelu Vostok 3KA, zginął niedoszły kosmonauta Valentin Bondarenko. Podobnie jak prawie-astronauci NASA podczas testów kapsuły Apollo 1 kilka lat później, spalił się on w wyniku zwarcia w kabinie wypełnionej tlenem. Informacja ta była jednak ukrywana aż do 1986 roku i nie przeszkodziła w locie statku Korabl-Sputnik 5. Jego sukces był ostatnim wymaganym do lotu załogowego warunkiem.
Rysunek boku statku Vostok 3KA
Lot Gagarina
Lot Gagarina był niezwykle ryzykowny i niebezpieczny. Tylko połowa wcześniejszych startów zakończyła się sukcesem. Nie wiedziano wtedy też jak dokładnie nieważkość i lot wpłyną na człowieka, więc statek był bardzo zautomatyzowany. Pilot nie miał nad nim pełnej kontroli jeśli nie podał specjalnego kodu dostępu. Na dzień przed lotem inżynier Kamanin podał ten kod (1-2-5) Gagarinowi wbrew zaleceniom.
Z relacji lekarzy, inżynierów, jak i przyszłych kosmonautów wiemy, że Gagarin i jego zastępca Gherman Titov nie spali w nocy przed lotem. Mimo tego obaj nie mieli problemów ze wstaniem o 5:30. Podano im śniadania, wzięli prysznice i oczekiwali na zatwierdzenie lotu przez kontrolę techniczną. Następnie zostały im przydzielone skafandry, po czym wsiedli do dedykowanego autokaru i zostali odwiezieni do miejsca startu, gdzie Gagarin pożegnał Titova, a także kilku innych zaangażowanych w program. Po tym wsiadł on do kapsuły już zamontowanej na szczycie rakiety Vostok-K i oczekiwał na lot. O godzinie 6:07 czasu uniwersalnego (krótko przed południem) Korolev zakomunikował przez radio o starcie, na co Yuri odpowiedział słynnym „Poyekhali!”, co oznacza mniej więcej tyle co „Lecimy!” i wystartował.
Zdjęcie Yuriego Gagarina żegnającego się z Titovem
Cały lot przebiegł poprawnie. Po 119 sekundach odpadły 4 boczne rakiety, a po kolejnych 37 owiewka statku, co pozwoliło na obserwowanie lotu przez małe okno. Po odłączeniu się ostatniego stopnia rakiety Gagarin zakomunikował, że czuje się dobrze i że lot przebiega pomyślnie. O 6:15 UTC wyszedł z zasięgu radiowego kosmodromu Bajkonur. O 6:17 wypalił się ostatni człon rakiety i Vostok 1 rozpoczął swobodny lot, pierwszy raz w historii wystawiając człowieka na mikrograwitację. Mimo tego, że statek znajdował się na orbicie, ani stacje kontroli, ani kosmonauta przez następne 25 minut nie wiedzieli, że znajduje już na niej jest.
Zdjęcie startu rakiety Vostok K z Gagarinem w środku
Lot był monitorowany jedynie ze stacji naziemnych na terenach ZSRR. Vostok 1 momentami doświadczał ciszy radiowej ze strony Sowietów, nie znano też jego dokładnej pozycji. Dopiero o 6:53 potwierdzono, że znajduje się na stabilnej orbicie. O godzinie 7:25 silniki hamujące odpaliły i prawdopodobnie nad Angolą rozpoczęło się wejście w atmosferę. Przeciążenie wyniosło wtedy około 8 g, aczkolwiek Yuri raportował, że było to aż 10 g. Na wysokości 7 km kosmonauta planowo wystrzelił się z kapsuły i równocześnie z nią wylądował w regionie Saratov w Rosji, na polu, gdzie pasły się krowy. Lądowanie obserwowały 2 farmerki, które później bały się Gagarina, nie wiedząc kim on jest i dlaczego „spadł z nieba”.
Lot był ogromnym sukcesem, definitywnym zwycięstwem ZSRR w wyścigu kosmicznym. USA oficjalnie pogratulowało tak wielkiego osiągnięcia, a propaganda komunistyczna był wniebowzięta. W ten sposób ZSRR wyprzedziło o miesiąc start pierwszego amerykańskiego astronauty A. Sheparda. Powstało wiele piosenek, dzieł sztuki, a pierwszy lot człowieka w kosmos jest popkulturowym fenomenem. Do dziś obchodzona jest rocznica tego historycznego wydarzenia.
Pozostałe loty załogowe
Poza historycznym pierwszym lotem w ramach programu Vostok odbyło się jeszcze 5 lotów. Wszystkie z nich wyglądały bardzo podobnie do lotu Gagarina, ponieważ wykorzystywały takie same statki i ich orbity różniły się bardzo niewiele (jedynie czas trwania był różny). Vostok 2 wystartował 6 sierpnia 1961 z Ghermanem Titowem na pokładzie, wzniósł się na wyższą orbitę niż Vostok 1 – w najniższym punkcie o ok. 20 km. Statek wykonał 17 orbit.
Vostok 3 został wystrzelony w bardzo podobnym czasie co Vostok 4, bowiem Roskosmos planował w przyszłych latach misje, które dokowałyby na orbicie wieloma statkami, dlatego też Vostok 3 i 4 były parą, podobnie jak Vostok 5 i 6. Andriyan Nikolayev wykonał 64 orbity, pobijając rekord długości czasu spędzonego na orbicie, a Pavel Popovich wykonał tym czasie 48. Statki zbliżyły się na odległość 6 i pół kilometra. Oba wystartowały 11 sierpnia 1962 roku, a więc rok po locie Titova.
Valeri Bykovsky
Misja Vostok 5 ustanowiła najdłuższy w historii lot kosmiczny w pojedynkę. Valery Bykovski wykonał jako jego pilot 82 orbity, co łącznie zajęło mu ponad 4 dni i 23 godziny. Jego misja była ryzykowna, ponieważ przypadała na czas wysokiej aktywności słonecznej, którą postanowiono zbadać. Jego hełmofon przez większość czasu wydawał nieprzyjemne, głośne dźwięki. Podczas misji badano m.in. wpływ nieważkości na ludzki organizm. Start nastąpił 14 czerwca 1963.
Zdjęcie Valentiny Tereshkowej z jej odznaczeniami
Misja Vostok 5 jest kolejnym popkulturowym fenomenem ze względu na udział Valentiny Tereshkovej jako pierwszej kobiety w kosmosie. Był to ostatni lot Vostok 3KA. Pierwotnie zakładano, że odbędzie się jeszcze kolejny lot z udziałem wyłącznie żeńskiej załogi, lecz przez cięcia budżetowe i przeniesienie finansowania na program Voskhod zrezygnowano z tego pomysłu. Lot Tereszkowej był bardzo podobny do Vostok 5. Ona również doświadczała dziwnych sygnałów radiowych w głośnikach. Dzięki tej misji lepiej poznano wpływ nieważkości na organizmy kobiet, co było jej głównym celem naukowym. Oprócz tego wystrzelenie kosmonautki, a nie kosmonauty było dużym zwycięstwem propagandowym, pokazującym lepszą sytuację kobiet i ich równość wobec mężczyzn w krajach komunistycznych.
Podsumowanie
Program Vostok był ogromnym przełomem i wielkim historycznie wydarzeniem. Ostatecznie zdecydował o zwycięzcy Wyścigu Kosmicznego (nie Wyścigu Kosmicznego na Księżyc) i pozwolił na pierwsze badania ludzi w warunkach kosmicznych. Był wielkim kulturowym wydarzeniem, które będzie pamiętane tak długo, jak długo ludzie będą latać w kosmos. Ustanowione wtedy standardy i technologie nie zmieniły się bardzo w Rosji do dziś, a inne kraje częściowo się na nich wzorowały. Niestety nie wszystkim było dane cieszyć się tym niezwykłym wydarzeniem, ponieważ realia programu prowadzonego jako priorytet w ZSRR doprowadziły do śmierci wielu ludzi. Mimo ich poświęcenia i ogromnego sukcesu programu, ostatecznie ZSRR kilka lat później przegrało wyścig na Księżyc. Mimo tego warto jest pamiętać o tych pierwszych, dawnych krokach ludzkości w kosmos.
Korekta – Matylda Kołomyjec
