Gwiazda zmieniająca swoją jasność w czasie. Większość gwiazd na niebie charakteryzuje się stałą jasnością w czasie. Słońce to dobry przykład gwiazdy, której jasność ulega jedynie drobnym zmianom jasności (około 0,1% w 11-letnim cyklu słonecznym). Jasność wielu gwiazd jednak zmienia się znacznie z upływem czasu – to właśnie gwiazdy zmienne.

Większa część gwiazd zmiennych zmienia swoją jasność mniej lub bardziej periodycznie w czasie. Są jednak wyjatki – zmiany jasności gwiazd nieregularnych nie wykazuje śladów regularności.

Obecnie najwięcej gwiazd zmiennych odkryto w gwiazdozbiorze Strzelca – ponad cztery tysiące.

Rodzaje gwiazd zmiennych

Gwiazdy zmienne dzielimy na zaćmieniowe, dla których zmiany w jasności wynikają z zasłonięcia części światła przez zewnętrzne obiekty, oraz gwiazdy zmienne fizycznie, w których zmiany blasku są wynikiem powierzchniowych lub wewnętrznych procesów fizycznych. W odniesienie do pochodzenia zmian w blasku gwiazdy czasami się mówi o gwiazdach zmiennych ekstensywnie i intensywnie.

Gwiazdy zmieniające swój blask w wyniku wewnętrznych zmian dzielą się dalej na gwiazdy pulsujące i wybuchowe.

Obserwacje gwiazd zmiennych

Za początek obserwacji gwiazd zmiennych przyjmuje się rok 1596, kiedy to została odkryta pierwsza gwiazda zmienna. Dokonał tego mnich D. Fabricius (1564 – 1617), a jego „dziwna” gwiazda znajdowała się w gwiazdozbiorze Wieloryba (Cetus) – dziś nazywana jest Mirą („Cudowną”).

Wynalezienie na początku XVII wieku lunety umożliwiło dokładniejsze obserwacje tej gwiazdy, a także odnalezienie kolejnych tego typu obiektów. Pomimo powoli zwiększającej się liczby odkrywanych gwiazd zmiennych, bardzo długo nie znano powodu ich zmian jasności. Dopiero w 1783 roku J. Goodricke’owi udało się wyjaśnić zmienność Algola (beta Persei) – jako wynik zakrywania jednej gwiazdy przez drugą. Inne przyczyny zostały wyjaśnione dopiero po odkryciu źródeł energii gwiazd.

Kolejny ważny krok w obserwacjach gwiazd zmiennych uczynił F. Argelander. Jako pierwszy opracował prostą i jednolitą metodę (teraz znaną jako metoda Argelandera) wizualnej oceny jasności gwiazd zmiennych, poprzez porównanie jasności zmiennej z jasnościami stałych gwiazd porównania. Opracował on również katalog 324 198 gwiazd na północnej półkuli nieba, podając ich jasności wizualne. Katalog ten wraz z atlasem oddał nieocenione usługi przy odkrywaniu nowych gwiazd zmiennych i obserwacji już znanych.

Znanych jest obecnie kilka metod wizualnych obserwacji gwiazd zmiennych. Najczęściej stosowaną jest metoda NBA, czyli Nijlanda-Błażki-Argelandera, która powstała z połączenia metod Nijladna-Błażki i Argelandera. Inne, mniej rozpowszechnione metody to: Pickeringa, Pogsona, i interpolacyjna.

Przeciętna dokładność ocen jasności u większości obserwatorów waha się w okolicach 0.1 magnitudo, ale u początkujących obserwatorów dokładność obserwacji jest oczywiście mniejsza i wynosi 0.4-0.3m. Należy mieć na uwadze, iż jest to tylko wartość jednego stopnia oceny jasności i nie jest równoważna dokładności wyznaczenia jasności ocenianej gwiazdy zmiennej, która jest z reguły mniejsza. Wynika to stąd, że w błędzie oceny jasności są zawarte błędy systematyczne (błąd barwy, położenia, tła, i interpolacji).

Zastosowanie pod koniec XIX wieku fotografii do obserwacji astronomicznych spowodowało niemal lawinowy wzrost liczby odkrywanych gwiazd zmiennych. W roku 1850 znano 24 zmiennych, w 1875 już 143, w 1903 – 700, w 1926 – 2900, w 1947 – 11 000. Obecnie skatalogowano ponad 30 tys. gwiazd zmiennych oraz kilkanaście tysięcy podejrzanych o zmienność (NSV).

Po przeprowadzeniu kilkudziesięciu obserwacji można wykreślić krzywą obrazującą, jak w czasie zmienia się jasność danej gwiazdy. W przypadku gwiazd długookresowych i półregularnych wystarczy narysować na kartce lub przy pomocy komputera układ współrzędnych, na poziomej osi nanosząc daty juliańskie a na pionowej – jasności gwiazdy.

Mając dużą liczbę obserwacji, można też wykreślić diagram O-C, dzięki któremu widać czy okres zmiennej jest stały. Jeżeli nie jest, to na podstawie diagramu O-C można w niektórych przypadkach ustalić przyczyny tych zmian.

Oznaczenia gwiazd zmiennych

Początkowo nie było potrzeby wprowadzania specjalnych oznaczeń gwiazd zmiennych – miały już swoje oznaczenia, na przykład Algol – beta Parsei, Mira – o Ceti). Jednak wraz z odkrywaniem coraz to większej ilości gwiazd zmiennych, w większości przedtem niezauważanych, pojawiła sie potrzeba wprowadzenia jakiegoś systemu ich oznaczania.

Jako pierwszy zajął sie tym w XIX wieku wspomniany Argelander. Zaproponował on, aby oznaczać gwiazdy zmienne dużymi literami alfabetu, zaczynając od litery R i kończąc na Z, dodając nazwę gwiazdozbioru, w którym została odkryta. Przykładowo: U Cygni (U Cyg), T Cephei (T Cep). W ten sposób można było oznaczyć w każdym gwiazdozbiorze do dziewięciu gwiazd zmiennych.

Wraz ze wzrastającą wciąż liczbą odkrywanych obiektów, wprowadzono kolejne oznaczenia. Początkowo nazwę gwiazdy tworzono poprzez kombinację dwóch dużych liter alfabetu, czyli RR, RS …, SR, SS …, … ZY, ZZ. Po wyczerpaniu i tych kombinacji liter, wraca się do początku alfabetu i oznacza się kolejne gwiazdy w sposób analogiczny: AA, AB …, BA, BB, BC …, … QY, QZ.

Taki system pozwala skatalogować 334 obiekty w każdym gwiazdozbiorze. Taka ilość jednak też okazała się niewystarczająca – postanowiono od tej chwili oznaczać gwiazdy przez dużą literę V i numerem, na przykład V1339 Cyg, V509 Cas.

Istnieje jeszcze jeden sposób oznaczania gwiazd zmiennych, zwany harwardzkim – używany w AAVSO (Amerykańskie Towarzystwo Obserwatorów Gwiazd Zmiennych). Polega on na tym, że jako symbol gwiazdy przyjmuje się współrzędne na epokę 1900.0, czyli takie, jakie gwiazda miała 1 stycznia 1900 roku. Oczywiście, w wyniku precesji i ruchu własnego, są one już nieaktualne, ale mają służyć po prostu jako symbol. Na przykład, gwiazda X Cygni posiada oznaczenie 2039+35, co oznacza rektascensję 20h 39m i deklinację +35 stopni. Można też spotkać też oznaczenie 185634 albo 185634 – podkreślona lub pogrubiona deklinacja oznacza południową półkulę nieba.

Autor

Agata Karska