Kończy się drugi miesiąc lata i Słońce szybko kieruje się coraz niżej. Najbliższe noce upłyną w silnym blasku Księżyca dążącego do pełni, który w weekend spotka się z dwiema największymi planetami Układu Słonecznego. Planeta Saturn jest już dwa tygodnie po opozycji, natomiast planeta Jowisz przejdzie przez opozycję w piątek 20 sierpnia. Tuż po zmierzchu widoczna jest przesuwająca się wzdłuż linii horyzontu planeta Wenus, w drugiej połowie nocy zaś można obserwować planety Neptun i Uran. Wysoko nad widnokręgiem całą noc świeci słabnąca nova V1405 Cas, jasne są za to dwie inne gwiazdy zmienne: Mira Ceti oraz nowa powrotna RS Oph, która wybuchła kilka dni temu.

StarryNight

Animacja pokazuje położenie Wenus w trzecim tygodniu sierpnia 2021 r. (kliknij miniaturkę, aby powiększyć).

Przygotowując się do nocnych obserwacji od zachodu Słońca, warto zacząć od odszukania planety Wenus, która stopniowo oddala się od Słońca, dążąc do październikowej maksymalnej elongacji wschodniej. Dodane do siebie zmniejszające się nachylenie ekliptyki na naszym niebie oraz skracający się dzień powoduje, że planeta przesuwa się w lewo, zajmując o tej samej porze po zachodzie Słońca prawie stałe położenie nad widnokręgiem. W środkowej Polsce jest to wysokość niecałe 3°, a planeta chowa się za linią widnokręgu niewiele ponad 20 minut później. Przez siedem dni Wenus przesuwa się w kierunku południowym o mniej więcej 5°, czyli więcej od Słońca, które w tym samym czasie przesuwa się w lewo o stopień mniej. Wenus świeci z jasnością -4 wielkości gwiazdowe, a jej tarcza ma średnicę 14″ i fazę 74%.

StarryNight

Mapka pokazuje położenie Księżyca, planet Saturn, Jowisz oraz nowej powrotnej RS Oph w trzecim tygodniu sierpnia 2021 r. (kliknij miniaturkę, aby powiększyć).

Zaraz po zachodzie Słońca Wenus pokazuje się na zachodzie, natomiast planety Saturn i Jowisz — na południowym wschodzie. Do obu planet powoli zbliża się Księżyc, który w poniedziałek 16 sierpnia zacznie tydzień w fazie 63% na tle gwiazdozbioru Wężownika, tuż po opuszczeniu gwiazdozbioru Skorpiona. I właśnie do tej drugiej konstelacji należą najjaśniejsze gwiazdy w jego najbliższym otoczeniu. 6° na prawo od Srebrnego Globu znajdzie się łuk gwiazd z północno-zachodniej części Skorpiona, z gwiazdami Graffias i Dschubba, 3,5 stopnia pod nim natomiast mienić na czerwono-pomarańczowo będzie się Antares, najjaśniejsza gwiazda całej konstelacji.

We wtorek 17 sierpnia Księżyc przesunie się do wschodniej części zodiakalnego obszaru Wężownika, zwiększając fazę do 74%. Z południowej Polski niecałe 12° na południe od niego można próbować dostrzec tzw. żądło Skorpiona, czyli gwiazdy Shaula i Lesath. Za to z obszaru całego kraju 20° nad naturalnym satelitą Ziemi można starać się dostrzec gwiazdę nową powrotną RS Ophiuchi. Niestety jasny Księżyc nie ułatwi obserwacji tej gwiazdy, ale pokaże, gdzie mniej więcej się ona znajduje, żeby wrócić do niej za kilkanaście dni, gdy już go na niebie nie będzie. W tym tygodniu RS Oph góruje około godziny 20, osiągając wtedy wysokość mniej więcej 30°.

Gwiazdy nowe, to układy podwójne, składające się z gwiazdy ciągu głównego (czyli spalającej wodór na hel w swoim jądrze, tak samo, jak Słońce) oraz białego karła, czyli końcowego etapu ewolucji gwiazd podobnych do Słońca, które wypaliły już swoje paliwo jądrowe, pozostawiając w jądrze metale o niskiej liczbie atomowej, a mają za małą masę, by przejść cały proces przemiany jądrowej pierwiastków aż do żelaza i skończyć swoje życie w wybuchu supernowej. W takim układzie biały karzeł przechwytuje grawitacyjnie materiał z gwiazdy ciągu głównego. Następnie owa materia tworzy wokół białego karła tzw. dysk akrecyjny, z którego z kolei materia osiada na powierzchni białego karła. Gdy tej materii zbierze się odpowiednio dużo i przekroczona zostaje pewna masa, dochodzi do zapłonu wybuchu termojądrowego, który jest widoczny jako silny rozbłysk. W trakcie takiego wybuchu gwiazda może pojaśnieć nawet milion razy. Nowa powrotna to gwiazda nowa, u której obserwowano więcej niż jeden wybuch.

Taką właśnie gwiazdą jest układ RS Ophiuchi, w którym obserwowano już 6 wybuchów (tegoroczny jest siódmym obserwowanym). RS Oph świeci zazwyczaj jako gwiazda 11 wielkości gwiazdowej, ale kilka dni temu wybuchła i przekroczyła granicę widoczności gołym okiem! Po wybuchu jasność gwiazdy systematycznie spada i obecnie wynosi około +7 magnitudo. RS Oph znajduje się we wschodniej części Wężownika przy granicy z Ogonem Węża, jakieś 4° na północny zachód od gwiazdy 4. wielkości ν Oph (na mapce jest to najjaśniejsza z grupki trzech gwiazd na lewo i w dół od zaznaczonego położenia RS Oph). Do wyszukania nowej i oceniania jej jasności warto wspomóc się mapką, wygenerowaną na stronie AAVSO. Niestety najbliższe dni nie są korzystne dla obserwacji tej gwiazdy ze względu na silną księżycową łunę, ale pod koniec przyszłego tygodnia warunki obserwacyjne się poprawią. Miejmy nadzieję, że do tego czasu gwiazda nie osłabnie zbyt dużo.

Kolejne dwie noce Księżyc spędzi w gwiazdozbiorze Strzelca. W środę 18 sierpnia jego tarcza zaprezentuje fazę 84%, przechodząc między gwiazdami Kaus Borealis (λ Sgr) i φ Sgr. Dobę później Srebrny Glob przeniesie się do wschodniej części Strzelca, zwiększając fazę do ponad 90%.

Piątek 20 sierpnia i sobotę 21 sierpnia naturalny satelita Ziemi odwiedzi gwiazdozbiór Skorpiona. Pierwszego z wymienionych dni Księżyc osiągnie fazę 96% i przejdzie niecałe 5° na południe od Saturna. Następnej nocy faza Księżyca zwiększy się do 100% (pełnia przypada dokładnie w niedzielę 22 sierpnia o 14:02 naszego czasu). Od opozycji Saturna minęło już 2 tygodnie i planeta zaczyna słabnąć. Do końca tygodnia jej blask zmniejszy się do +0,3 wielkości gwiazdowej, tarcza Saturna zaś zmniejszy średnicę do 18″. Maksymalna elongacja Tytana (tym razem zachodnia) przypadła w poniedziałek 16 sierpnia. Jowisz natomiast świeci w tym tygodniu ze swoją maksymalną jasnością, gdyż w piątek 20 sierpnia przejdzie przez opozycję względem Słońca. W związku z tym jego jasność przekroczy -2,7 wielkości gwiazdowej, a tarcza zwiększy średnicę do ponad 49″. Wenus jest daleko od Ziemi i tarczę ma małą, a zatem to Jowisz jest teraz trzecim pod względem rozmiarów kątowych zwartym ciałem Układu Słonecznego na naszym niebie.

W układzie księżyców galileuszowych Jowisza w tym tygodniu będzie można dostrzec następujące zjawiska (na podstawie strony Sky and Telescope oraz programu Starry Night):

• 17 sierpnia, godz. 2:12 – minięcie się Ganimedesa (N) i Kalisto w odległości 4″ 310″ na zachód od tarczy Jowisza,
• 17 sierpnia, godz. 4:37 – minięcie się Europy (N) i Io w odległości 2″ 114″ na zachód od tarczy Jowisza,
• 17 sierpnia, godz. 22:35 – minięcie się Europy (N) i Io w odległości 4″ 118″ na wschód od tarczy Jowisza,
• 18 sierpnia, godz. 21:37 – minięcie się Ganimedesa (N) i Io w odległości 4″ 119″ na zachód od tarczy Jowisza,
• 20 sierpnia, godz. 3:52 – jednoczesne wejście Io i jej cienia na tarczę Jowisza,
• 21 sierpnia, godz. 0:37 – minięcie się Europy (N) i Io w odległości 2″ 9″ na zachód od tarczy Jowisza,
• 21 sierpnia, godz. 1:04 – Io chowa się za tarczę Jowisza (początek zakrycia),
• 21 sierpnia, godz. 1:10 – Europa chowa się za tarczę Jowisza (początek zakrycia),
• 21 sierpnia, godz. 3:24 – wyjście Io z cienia Jowisza < 1" na wschód od tarczy planety (koniec zaćmienia),
• 21 sierpnia, godz. 4:08 – wyjście Europy z cienia Jowisza 1″ na wschód od tarczy planety (koniec zaćmienia),
• 21 sierpnia, godz. 22:18 – wejście Io na tarczę Jowisza,
• 21 sierpnia, godz. 22:20 – wejście cienia Io na tarczę Jowisza,
• 22 sierpnia, godz. 0:36 – zejście Io z tarczy Jowisza,
• 22 sierpnia, godz. 0:38 – zejście cienia Io z tarczy Jowisza,
• 22 sierpnia, godz. 19:50 – od wschodu Jowisza Europa i jej cień na tarczy planety (w III ćwiartce),
• 22 sierpnia, godz. 20:28 – wejście Ganimedesa na tarczę Jowisza,
• 22 sierpnia, godz. 20:44 – wejście cienia Ganimedesa na tarczę Jowisza,
• 22 sierpnia, godz. 21:52 – wyjście Io z cienia Jowisza 2″ na wschód od brzegu tarczy planety (koniec zaćmienia),
• 22 sierpnia, godz. 22:34 – zejście Europy z tarczy Jowisza,
• 22 sierpnia, godz. 22:44 – zejście cienia Europy z tarczy Jowisza,
• 23 sierpnia, godz. 0:02 – zejście Ganimedesa z tarczy Jowisza,
• 23 sierpnia, godz. 0:22 – zejście cienia Ganimedesa z tarczy Jowisza.

Jak widać na początku tygodnia dzieje się tam niewiele, ale weekend nam to wynagrodzi. Szczególnie w ostatnią noc tygodnia początkowo przez lornetki możliwa do dostrzeżenia zostanie tylko Kalisto, znajdująca się daleko na zachód od Jowisza, a przez teleskopy można będzie dostrzec wędrujące na tle tarczy księżyce Europę i Ganimedesa wraz z ich cieniami. Jednak jeszcze przed północą staną się widoczne pozostałe trzy księżyce galileuszowe.

StarryNight

Mapka pokazuje położenie Neptuna i Urana w trzecim tygodniu sierpnia 2021 r. (kliknij miniaturkę, aby powiększyć).

W drugiej części nocy, gdy planety Saturn i Uran zaczną zbliżać się do linii widnokręgu i ich obrazy teleskopowe zostaną zdegradowane przez drgania naszej atmosfery, coraz wyżej na niebie są dwie ostatnie planety Układu Słonecznego. Wędrująca na tle gwiazdozbioru Wodnika planeta Neptun najwyżej nad horyzontem znajduje się przed godziną 2, wznosząc się na ponad 30°. Planeta dotarła już prawie do środka równoległoboku gwiazd o podobnej doń jasności, który znacznie ułatwia identyfikację planety w teleskopie, czy lornetce. Blask Neptuna wynosi +7,8 magnitudo, co niestety oznacza, że w najbliższych dniach zginie on raczej w księżycowej łunie. Wędrująca przez gwiazdozbiór Barana planeta Uran także zginie w wytwarzanej przez Księżyc łunie, mimo jasności większej o 2 magnitudo. Uran najwyżej nad widnokręgiem przed godziną 7, czyli już w dzień, ale pod koniec nocy astronomicznej (około godziny 3) zajmuje pozycję na wysokości przekraczającej 40°.

Niewiele wcześniej przez południk lokalny przechodzi długookresowa gwiazda zmienna Mira Ceti. Jest ona pierwowzorem całej klasy gwiazd zmiennych, których zmiany blasku polegają przede wszystkim na systematycznym rozdymaniu i kurczeniu się gwiazdy. Mira przechodzi właśnie przez maksimum swego blasku i osiągnęła jasność mniej więcej +2,5 wielkości gwiazdowej, a zatem można ją dostrzec mimo obecności jasnego Księżyca. Około godziny 3 w nocy Mira wznosi się na wysokość prawie 30° ponad południowo-wschodni widnokrąg. Na Mirę łatwo można trafić, przedłużając jeszcze raz odcinek łączący gwiazdę Menkar z gwiazdą δ Ceti.

StarryNight

Mapka pokazuje położenie Urana i nowej V1405 Cas w trzecim tygodniu sierpnia 2021 r. (kliknij miniaturkę, aby powiększyć).

Znacznie wyżej na nocnym niebie znajduje się gwiazda nowa V1405 Cas, która wybuchła na pograniczu gwiazdozbiorów Kasjopei i Cefeusza, a więc na tle obszaru nieba, który najlepiej w roku widoczny jest pod koniec lata. Około godziny 22:30, gdy niebo jest już ciemne, gwiazda wznosi się na wysokość ponad 60° ponad północno-wschodni widnokrąg. A podczas górowania wznosi się jeszcze 20° wyżej. V1405 Cas powoli słabnie, ale na razie zatrzymała się na jasności mniej więcej +8,5 magnitudo. To sprawia, że do jej dostrzeżenia potrzebna jest większa lornetka lub teleskop. Patrząc na przebieg jej krzywej blasku w ostatnim czasie, nie wiadomo, w którą stronę pójdzie blask nowej. Gwiazda może dalej słabnąć, ale może też pojaśnieć. Na pewno warto jej się przyglądać.